Bregenz Festival Podium Rigoletto (Bregenz, Oostenrijk)

SCIA Engineer maakt het mogelijk: clown, machine en structuur in één  

Het Bregenz Festival in Oostenrijk staat internationaal bekend om zijn spectaculaire toneelontwerpen en producties. De huidige scenografie voor Verdi's opera "Rigoletto" overtreft echter alle voorgaande op een bijzondere manier. De constructie op het podium aan het meer weegt maar liefst 140 ton en is een combinatie van kunst en techniek. Niet alleen de afmetingen van Rigoletto's twaalf meter hoge clownshoofd en de twaalf meter lange handen zijn op zichzelf al indrukwekkend. Het is vooral de gesofisticeerde podiumtechniek die bij elke voorstelling het bouwwerk in beweging zet en het letterlijk leven inblaast. Wat het publiek betovert, is het resultaat van een nauwgezette planning, uitgevoerd door het ingenieursbureau Lener & Schmid Ingenieure ZT GmbH met de ondersteuning van SCIA-software.    

Achter de scenografie van Rigoletto, die voor het eerst werd gebruikt tijdens de première in 2019, gaat meer dan twee jaar werk schuil, van het eerste idee tot de uiteindelijke aanvaarding. Voor de ervaren ingenieur Gerhard Lener van het ingenieursbureau Lener & Schmid is dit al het tiende podiumontwerp bij de Bregenzer Festspiele in 20 jaar tijd waar hij bij betrokken is geweest. Rigoletto is echter zijn meest uitgewerkte tot nu toe: "Hoe meer beweging er in een constructie als deze zit, hoe uitdagender het voor ons is. En deze was bedoeld om maximale beweging te hebben. Het is meer een machine dan een statische structuur," legt Lener uit Vorarlberg uit.  

Een machine als festivalpodium  

Wat de ervaren ingenieur hiermee bedoelt, wordt duidelijk als je de set live meemaakt. Alleen al het hoofd van Rigoletto heeft een veelheid aan verschillende bewegingsmogelijkheden, met behulp waarvan het verhaal van de opera wordt begeleid. Een draaibare aandrijving leidt de kop, die tonnen weegt, tijdens de voorstelling omhoog, omlaag, naar links of naar rechts. De ogen geven het gezicht uitdrukkingen, niet alleen door het openen en sluiten van de oogleden om bij de actie te passen, maar ook door de beweging van de oogbollen met een totaal van acht aandrijvingen. De mond kan ook naar wens open of dicht. Binnenin is het hoofd hol en kan het tot tien performers herbergen die het gebruiken als onderdeel van het podium. 

Links en rechts van het hoofd bevinden zich twee handen, waarvan de zes meter lange vingers ook afzonderlijk kunnen worden bediend door middel van een hydraulische draaibare aandrijving, zodat hun bewegingen lijken op die van een menselijke hand. In zijn linkerhand houdt Rigoletto een heuse ballon vast met een diameter van 14 meter, die gevuld is met meer dan 1300 kubieke meter helium en die, als het weer en de wind het toelaten, tijdens de voorstelling opstijgt tot in de nachtelijke hemel  

Van de eerste schets tot het 3D-model  

Het basisidee voor het imposante decor kwam van de decorontwerpers, die zich met hun ontwerp tot Lener & Schmid wendden. Buiten de Bregenzer Festspiele werken de ingenieurs voor klanten uit de openbare sector of voor gespecialiseerde bedrijven met een diepgaande technische kennis. Werken met kunstenaars is dus altijd iets bijzonders, wat enerzijds een grote aantrekkingskracht is, maar ook een hechte uitwisseling en veel wederzijds begrip vereist. "Wij proberen het artistieke uiterlijk, de vereiste functionaliteit, de wettelijke normen en de technische haalbaarheid met elkaar in overeenstemming te brengen en daarbij zoveel mogelijk van het bestek uit te voeren," zegt Lener. Met behulp van de SCIA-software hebben de ingenieurs eerst de geometrische voorstelling gemodelleerd en vervolgens de beweging van de roterende kop geanalyseerd.  

Het zal niet werken zonder samengestelde constructie  

Een uitdaging waarmee de deskundigen al in het begin werden geconfronteerd, is de verdeling van de lasten. Dit komt doordat de constructie is gebouwd op een vast geïnstalleerde betonnen kern met een maximale belasting van 1000 kg per vierkante meter. "We moesten goed nadenken over hoe we dat zouden verdelen. Want met Rigoletto werd dat wel heel krap," legt Lener uit. Het werd al snel duidelijk: het zou niet werken zonder lichtgewicht en composiet constructie. "Als je naar dit decor kijkt, besef je dat het uit veel constructiedelen en materialen bestaat. Het begint met staal, gaat via hout naar glasvezelversterkte kunststof (GVK)," zegt Lener. Om gewicht te besparen, maken de ingenieurs gebruik van zowel een hout-staalcomposietconstructie als van GVK-staalcomposietconstructies. De bekisting wordt zo ook een dragend onderdeel. "Op dit punt hebben we veel baat gehad bij SCIA Engineer, omdat deze software al deze materialen bestrijkt," legt de ingenieur uit.  

Het toneel als werkplek  

Wat de constructie uniek maakt, is dat het niet alleen een object is, maar ook de werkplek van verschillende acteurs en zangers die voor, op en zelfs in het hoofd optreden. Daarom is het belangrijk om strikte veiligheidsrichtlijnen in acht te nemen om de acteurs te beschermen. In sommige gevallen worden ook stunts uitgevoerd waarbij mensen van het podium vallen. Met dit alles moet rekening worden gehouden bij het ontwerp en de dimensionering moet zijn afgestemd op de krachten die hierdoor op de constructie worden uitgeoefend. 

Complexe verificaties en verifieerbare statica  

Voor de ingenieurs betekent dit dat zij een controleerbare structurele analyse moeten voorleggen. De dimensionering geschiedt volgens de Eurocodes, d.w.z. de overeenkomstige Europese normen en dimensioneringsregels. Hiervoor moest Lehner & Schmid nauwkeurige modellen en verificaties leveren: "Het was enorm tijdrovend om de vorm van alle verificaties aan te houden. Zonder software-ondersteuning zou het niet mogelijk zijn geweest de overeenkomstige varianten uit te voeren. Dit is het grote voordeel van de SCIA Engineer software. Het bevat alle EN-normen en verificaties. Tijdens de berekening met SCIA Engineer werden de oplossing van het systeem van vergelijkingen, de bepaling van de vervormingen en de interne krachten binnen enkele minuten bereikt," legt de ingenieur uit. Dit stelde Lener & Schmid in staat het constructieve ontwerp en de berekening snel uit te voeren en ook tijdig de nodige verificaties in te brengen.  

Uitstekende meesterlijke voorstelling  

Dankzij de nauwkeurige planning vooraf was er nauwelijks ombouwwerk en was de complexe structuur op tijd voor de start van het Bregenz Festival 2019 aanvaard en volledig operationeel. Met de indrukwekkende en overweldigende prestatie, won Lener & Schmid de SCIA User Contest 2020 in de categorie "Speciale projecten". Bijzonder overtuigend was de "analyse van de verschillende posities van de roterende kop. De weergave van het gezicht en de huid, alsmede de geometrische weergave van het model, die zeer dicht bij de werkelijke vorm van het hoofd ligt", aldus de verklaring van de jury. Tijdens het festivalseizoen van dit jaar was het decor van Rigoletto in actie tot 22 augustus 2021. Nu wordt het ontmanteld en worden de materialen gerecycleerd. Want Lener & Schmid zijn al bezig met de planning van het volgende toneelontwerp - Puccini's "Madame Butterfly" in de zomer van 2022.  

Afmetingen van de componenten: 
-    Giek - lengte 34,7 m - hoogte 2,5 m
-    Hoofd - breedte 11,3 m - hoogte 13,5 m
-    Totaal gewicht ca. 140 t

"Analyse van verschillende posities van het draaiende hoofd. Weergave van het gezicht van de huid. Geometrische weergave van het model komt zeer dicht bij de werkelijke vorm van het hoofd."

Quote van de Jury

Dit project is de winnaar van de SCIA User Contest 2020 – Category 4, Special Projects.

Lees het hele verhaal in ons SCIA User Contest 2020 boek